Nō mai mai, kua mātirohia e te Māori, kua pūrongotia e te Māori, kua mārama hoki ki te Māori ngā panonitanga ki tō tātou āhuarangi, e ai ki a Tākuta Dan Hikuroa (Ngāti Maniapoto, Waikato-Tainui, Ngaati Whanaunga).
Ko Dan Hikuroa tētahi o ngā Kiripūtaiao mō ngā Pūnaha ā-Nuku me tētahi Pouako Matua mō te Mātauranga Māori ki Waipapa Taumata Rau. Ka kōtuitui ia i te mātauranga Māori ki te pūtaiao hei tautoko i ngā hapori Māori kia urutau ki ngā pānga o te āhuarangi hurihuri. E pīrangitia ana ōna māramatanga e te katoa, tae atu ki ngā marae takitahi e whakaruruhau ana i ō rātou urupā i te piki haeretanga o te pae moana, ki ngā kaituhi kaupapa here hoki. Waihoki, he rite tonu te kitea ōna, te rangona hoki ōna i te ao pāpāho e taunaki ana i ngā pūnaha rautaki me ngā mātauranga Māori.
“E karioi ana te panonitanga o ngā mea katoa; nā reira ka mataara ā tātou pūnaha mōhiotanga, ka whakarite ai i ngā pūnaha mātirotiro kia kitea ai ngā panonitanga i te wā o te heipūtanga mai, kātahi ka whakahāngaitia,” te kī a Dan Hikuroa.
“Ka mārama ngā kaihāpai i te maramataka ki ōna tukanga me tōna pākaha. I te mutunga iho, ko te maramataka tētahi rautaki aumangea hei whakamātautau i taua mōhiotanga. Nā runga i tēnā, he rite ki te pūtaiao. Heoi, ko taku tohe, ko tētahi o ngā rerekētanga i waenga i te mātauranga me te pūtaiao, ko ngā pūrākau mō te momo i a Tāwhirimātea rāua ko Tāne, arā, ko tā tātou whakahua i ngā āhuatanga o ō tātou atua hei whakamāramatanga mō ngā momo āhuatanga.”
I konei, e kōrero ana ia mō te pūrākau o Tāne e wehe ana i ōna mātua, i a Rangi rāua ko Papatūānuku, me te urupare tūpehupehu a te atua o ngā hau me te huarere, a Tāwhirimātea.
“Nō Tāwhirimātea e piu ake ana i ngā ngaru o Tangaroa, i hopī ngā uri o Ikatere, a Mokomoko mā me Ika mā. I pūrere atu ngā mokomoko ki te ngahere, ā, i ruku atu ngā ika ki ngā wai hōhonu o te moana. I te taunga o te āwhā, i kīia e Tangaroa, ‘Koutou, e ngā tamariki a Ikatere, e ngā ngārara, tēnā, hoki mai ki te moana.’ I whakanaua e rātou, ā, i noho ki te whenua. Nā konā, i riri a Tangaroa ki tana tuakana, ki a Tāne, i te korenga ōna i tuku i a rātou kia hoki. I ngā wāhi e kitea ai te ngāhorohoro o te takutai, koia tā Tangaroa rakuraku i te whenua, nā, e ai ki ngā kōrero, koia tana whai kia hoki ana uri ki a ia,” te kī a Dan Hikuroa.
Ko ētahi atu tauira, ko te kōrerotanga o ngā taniwha hei tautohu i ngā wāhi i heipū ai ngā āhuatanga o te huarere, ngā kōkiringa tāpua hoki o te tai e mōrearea ana ki te tangata, kia pai ai tā te tangata whakapae i te karawhiunga o aua wāhi e te pikinga o te auau o ngā āwhā, o te pae moana hoki.
I roto i āna mahi, ko tā Dan Hikuroa he raranga i ngā whenu o te mātauranga, kei roto kē i te hapori, ki ngā rauemi katoa e wātea ana.
“Ko ngā pātai matua e tukuna mai ana e te tangata ko, ‘Kei te noho haumaru tō mātou marae?’, me te ‘Ka toitū tonu ngā kai o reira?”
“He pātai matua ērā, ā, nā te mea he tangata ahau e pīrangi ana kia haumaru ō tātou hapori, nōku te haepapa ki te tōtō mai i ngā mātauranga katoa kei te wātea. Nō taua rohe te mātauranga, ā, kua tukua iho i ngā reanga. Kāore e nui ake ana ō te rāwaho mōhiotanga. Engari, kāore au mō te pare i ngā hangarau me ērā atu hua o te pūtaiao, inā hoki me tuku ngā mea pai katoa ki ō tātou iwi,” te kī a Dan Hikuora.
He wāhanga nui tō te mauri i te tirohanga ki ngā wero me te mārama ki aua wero rā. Hei tāna, e kaha rawa ana te tukua o ngā pārongo me ngā pūrongo hangarau ki ngā hapori, ā, e whakapono ana ia, kāore he hua o te kimi māramatanga i ērā me te whakatau e aha ana te aha nā runga i aua mea.”
Hei tā Dan Hikuroa, ehara i te mea ko te tokoiti anake e mārama ana ki te mauri, engari kē ia kei te mārama ki te katoa, i ōna pae o te mārama.
“Ko tētahi tauira o te pā kinotia o te mauri: e hoki ō whakaaro ki te paenga o Rena ki Ōtāiti. Ka maumahara pea koe ki ngā whakaahua o ngā manu kua kapi i te hinu, i ngā kīrehe maha i mate rā. Me i rongo tō whatumanawa i tētahi paku aha, e motuhenga ana, engari he kupu tā mātou mō tērā. Ko tāu i rongo ai, ko te mauri o aua manu, o taua wāhi hoki. Ahakoa he kupu Māori, he ariā whānui, hei tāna.
E maumahara ana a Dan Hikuroa ki tētahi wānanga mā te hunga taketake nō ngā tōpito o te ao, me ō rātou whakaaro mō “te tū hei tupuna pai” hei tautuhinga mō te tēnā mea, mō te taketaketanga. Hei tāna, kei te hāngai hoki tēnei ki te urupare ki te āhuarangi hurihuri.
“E rite tonu ana tā te tangata kī, me tohe tātou ki te āhuarangi hurihuri, me pakanga ki te āhuarangi hurihuri. He tino whakatumatuma tērā. Koia te horopaki e rite tonu ana te kitea i ngā pūnaha anga-hao-rawa me ngā pūnaha ture; he whakatumatuma. E mea ana te tirohanga Māori he wāhanga tātou nō te taiao tē noho wehe kē ai i te taiao.” “Ko ō tātou tūpuna ērā e mea ana kia whakatika tātou i a tātou anō e tika ai ā tātou mahi.”