I te tau 2023, ka whakatūria e Climate Connect Aotearoa ko He Kete Mātauranga – he pae ipurangi i hoahoatia rā hei tautoko i ngā pakihi me ngā hapori i te whakapakaritanga o te manawaroa i te āhuarangi mā roto i te mātauranga Māori. Mā roto i ētahi uiui ā-ataata, ka tūhono mātou ki ētahi rangatira, ki ētahi kaiauaha hoki o roto i te ao Māori, ā, ka tūhurangia te tikanga o te mātauranga Māori ki a rātou, te wāhi hoki ki taua mātauranga rā ki ā rātou koringa mō te āhuarangi. I a Wenerei te tuarima o Hune, ka hui tahi mātou ki te whakaora ake i aua matapaki.
I runga i te hiahia ki te waihanga i tētahi wāhi e haumaru ai tā te Māori wānanga, tāna tūhonohono hoki, i pōhiritia te 115 tāngata hemihemi, ko rātou nei ētahi māngai nō ngā pakihi Māori, nō ngā whare wānanga, nō ngā iwi, nō ngā kāhui hautū hoki i Tāmaki Makaurau. He mea whakatū tā mātou hui ki te marae o Te Mahurehure, tae atu ki tō rātou whare auaha e hou ana, ki a Taumata o Kupe. He pātū wini tōna kua hangaia i te kōata e kanorau ana, kua whakairotia ki a ia ngā kōrero mō ngā atua Māori tae atu ki ērā mō te kaiwhakatere waka rongonui, ki a Kupe. I tika ki a mātou te pōwhiri i ā mātou manuhiri ki tēnei wāhi nā tōna whakaaturanga ā-ataata nei i te mātauranga Māori me te auahatanga – he whakatinanatanga i tā mātou kaupapa mā te hoahoa hou.
Ko ngā kaupapa matua o tā mātou hui, ko te mātauranga Māori, ko te auahatanga ā-āhuarangi me te anamata. Nō mātou te hōnore nui ki te whakarite i tētahi rārangi kaikōrero Māori e tohunga ana, e mahi ana hoki i te ao o te pūtaiao, o te auahatanga, otirā, i te mātauranga Māori.
Nā te Kaitohutohu Māori mō te Auahatanga ā-Āhuarangi, nā Waimarama Hawke (nō Ngāti Whātua Ōrākei, nō Ngāti Pikiao, nō Ngāti Awa, nō Ngāti Ranginui, nō Ngāti Mahuta, nō Ngāti Maniapoto hoki), ko ia nei tētahi o ngā kaihoahoa, tētahi hoki o ngā kaiwhakataki o He Kete Mātauranga, ōna ake whakaaro ki te hui i hora mai, tae atu ki ngā miramiratanga, me ngā wāhanga makau.
Waimarama Hawke (Ngāti Whātua Ōrākei, Ngāti Pikiao, Ngāti Awa, Ngāti Ranginui, Ngāti Mahuta, Ngāti Maniapoto)
Mātauranga Māori
Ko Rereata Makiha (nō Ngāti Pakau, nō Ngai Tuteauru, nō Ngāti Hau hoki) te tuatahi o ngā kaikōrero matua o te rā. I te mea e mōhiotia ana ia hei tohunga kōkōrangi – i tika kia riro māna hei wāhi te matapaki e pā ana ki te mātauranga Māori. I toaitia hoki e ia te kōrero e whakaū ana i te korenga o te whakamārama tika mō te mātauranga i kotahi anake. Nā tōna hihiri, nā tōna kūtere, nā te whaiaro hoki o tōna āhua, ka toro te mātauranga Māori ki te huhua o ngā kōrero, o ngā mahi me ngā whakapono, ka mutu, he whakapuakanga kē tā tēnā iwi, tā tēnā hapū, tā tēnā whānau. I noho tēnei kōrero hei tūāpapa mō ngā kōrero i whai mai, nā te mea ka horahia mai e ngā kaikōrero katoa o te pae matapaki ā rātou anō whakamāoritanga o te mātauranga Māori.
I kōrero hoki a Rereata mō te mana o te kōrero pūrākau, o te ara taketake ka whāia e mātou ki te tuku iho i te mātauranga. Hei tāna, kei ia pūrākau ōna kura huna – he kōrero kei reira ōna mātauranga whakahirahira e pā ana ki tō tātou ao. Kei tēnā, kei tēnā te tikanga ki te rapu i aua kura huna rā, ka whakahāngai ai ki tōna ao o ia rā. I a au e mātai haere ana i te whare, ka kitea ngā tāngata e ngākaunui ana ki te hura i ngā kura huna o ana kōrero.
Rereata Makiha (Ngāti Pakau, Ngai Tuteauru, Ngāti Hau)
Ka piri a Dan Hikuroa (nō Ngāti Maniapoto, nō Ngāti Mahuta, nō Ngāti Whanaunga, nō te iwi Pākehā hoki), rātou ko Hana Tapiata (nō Tūhourangi, nō Ngāti Tarāwhai hoki), ko Ayla Hoeta (nō Waikato Tainui, nō Ngāti Tahinga hoki) ki a Rereata hei pae matapaki mō te mātauranga Māori kia rere tonu ai te wānanga. I konei, ka kitea e au te ngangahu o te kaupapa o te mana wahine. I miramiratia te hiranga o te wahine i tō tātou hononga ki te taiao – kaua noa iho hei whare tangata, engari ko ia hoki te kaiārahi e taunga katoa ana ki ngā āhuatanga o te akiaki kia pakari te hononga ki tō tātou taiao.
I hōhonu ake te rukuhia o tēnei kaupapa e Hana Tapiata, nāna nei i hora mai ētahi kōrero o tana pukapuka tuarua, o ‘Atua Wahine: The Ancient Wisdom of Māori Goddesses,’ ka whakaputaina hei a Mahuru. Ko tana kōrero mai e kī nei, “katoa ngā āhuatanga Māori e pā nei ki te wā, kei raro i te mana o te Atua Wahine”: mai i a Hine-tītama i te ata hāpara ki a Hine-nui-te-pō i te maruāpō, engari he iti noa iho ō tātou mōhiotanga ki a rāua. Ka haere tonu ngā kōrero a Hana e kī nei, ki te kore tātou e mōhio ki a rātou mā – e kore tātou e tino mōhio ki a tātou anō, otiia he whakaū tēnei i tō tātou hononga pūmau ki ō tātou atua.
Hana Tapiata (Tūhourangi, Ngāti Tarāwhai)
Waihoki, ki te kore tātou e mōhio ki ō tātou atua, ka uaua ki a tātou te whai māramatanga ki ō rātou whanonga i te taiao. Nā te kaiwhakatinana i te maramataka, nā Ayla Hoeta, i wherawhera tēnei take i tana hora mai i te kōrero, e kī ana he rite tonu te puta mai o ngā tohu me ngā waitohu huri noa, engari me mōhio rawa tātou ki tō tātou taiao e kitea ai, e rangona ai e tātou. Ka whakaū hoki ia i te hiranga o te whai kia taunga tātou ki ēnei tohu. Ko tētahi o ana mahi, nā Rereata, i whakaako ki a ia, ko te tū hei kaitirotiro – he tikanga tuku iho e pā ana ki te mātakitaki i te taiao. Ko te akiaki hoki a Ayla i te minenga, kia neke atu i tā tātou mātakitaki ā-karu, otiia kia whakarongo hoki ō tātou ngākau, ō tātou wairua ki te taiao.
Ayla Hoeta (Waikato Tainui, Ngāti Tahinga)
Te Auahatanga ā-Āhuarangi
Ko te tuarua o ngā kaikōrero matua o te rā, ko Dr Pauline Harris (nō Rongomaiwahine, nō Ngāti Kahungunu ki Wairoa, nō Ngāti Rakaipaaka). He mātanga mātai tuarangi a Pauline, ka ono marama nei tana takahi i te ara rangahau i te taha o NASA ki te hōpara i te aroturukitanga o te taiao Māori, i ngā tātaritanga whatutoto i te raraunga, i te whakamahinga hoki o ngā mātakitakihanga o te tuarangi i te horopaki o te maramataka Māori.
I tana whakaaturanga, ka hora mai ia i te pūrongo o He Huringa Āhuarangi, He Huringa Ao, ā, ka whakarāpopoto mai ia i ngā momo pānga mai o te huringa o te āhuarangi ki te Māori. Mārakerake ana te kitea, e hāngai ana te pā mai o te huringa kino ki ngā pūnaha hauropi ki te hauora, ki te ahurea, ki te tuakiri hoki o te Māori. I tino mau aku whakaaro i ana kōrero mō te rangatiratanga raraunga. Ko te whakaaro hoki o te ao Māori, kei tua atu te raraunga i te nama me te tatauranga, otirā, ina hāngai aua raraunga rā ki te wāhi me te iwi. Ki te kohikohi raraunga e pā ana ki tō tātou ao – me Māori kē te āhua o te kawe i taua mahi rā.
Dr Pauline Harris (Rongomaiwahine, Ngāti Kahungunu ki Wairoa, Ngāti Rakaipaaka)
Hei hoa mō Pauline, ko Tony Brockbank (nō Te Rarawa, nō Ngāti Hine, nō Ngāpuhi, nō Ngāti Wai, nō Ngāti Kahu hoki), ko ia rā te Kaiarataki o Te Mana o te Wai i Beca, ko Emily Afoa hoki (nō Ngāpuhi, nō Ngāti Maniapoto) ko ia rā te Pou Whakarae i Tektus Consultants. Nā rātou tahi i hōpara te tikanga o te auahatanga. Ko tā Troy i hora mai ai e kī ana, “ehara te auahatanga i te waihanganga o tētahi mea hou”. Ko tāna kē, ko te kapo i ngā mātauranga e mōhio kētia ana e tātou, otirā i ngā kōrero tuku iho, ko te titiro whakamuri hoki hei whakaawe i te āhua o te kokenga ki te anamata.
Ko tā Emily whakamārama i te auahatanga, ko te mātauranga e mōhio kētia ana. I āna mahi – ka kīia ngā mea pēnei i te tūāhanga kāriki me te hoahoa o te whakahaeretanga o te wai ki te hou me te auaha. Heoi anō, ko tāna mai, he āhuatanga ēnei i whāia ai e tau ai te noho tahi me te taiao. Ko te whai a tēnei pae matapaki, kia noho ko te whakaaro Māori hei kaiārahi i a rātou, ahakoa i roto i ngā wāhi Pākehā tonu. Ko tētahi o ngā kōrero a Troy, i ngākaunuitia rā e au, e kī nei, “kua kore te mātauranga i mātauranga mehemea kāore e tukuna ki tangata kē” – i kaha ai te whakaūngia anō o te hiranga o tētahi hui pēnei i a He Kete Mātauranga.
From left: Troy Brockbank (Te Rarawa, Ngāti Hine, Ngāpuhi, Ngāti Wai, Ngāti Kahu), Emily Afoa (Ngāpuhi, Ngāti Maniapoto), Dr Pauline Harris (Rongomaiwahine, Ngāti Kahungunu ki Wairoa, Ngāti Rakaipaaka)
Te Anamata
Ko te whakamutunga o ngā kaikōrero matua o te rā, ko Hinerapa Rupuha (nō Ngāti Kahungunu, nō Te Whānau a Apanui, nō Rangitāne hoki). Nā runga i tana whai i te tikanga tawhito o te whakatere waka hourua, ka hora a Hinerapa i ngā kōrero mō tōna haerenga hei tauira i Te Kura o Ngā Kurī a Tarawhata e ako nei ia i ngā mātauranga mō te whakatere waka, kāore nei ōna pūrere hangarau. E ai ki a Hinerapa, ko te whakatere waka tētahi kaupapa e rongo ai ia i ōna kaingākautanga katoa i te wā kotahi – mai i te mātauranga Māori ki te pūtaiao me te pāngarau. Nā tana whakaaturanga, ka mau i a au te uara o te mātauranga whai take i ia rā. I a tātou e tamariki ana, ka whāngaihia mai tātou ki ngā kōrero mō ngā whetū pēnei i a Puanga me Takurua, mō Māui me te rā, engari nā te whai wheako e mārama mai ai te hōhonutanga me te kura o ēnei kōrero. Ki a Hinerapa, nā te kaupapa o te whakatere waka i tino mārama ai ki a ia te hiranga o ēnei kōrero. Nā te whakatinanatanga o ngā mātauranga Māori i kite ai ia i te mana o ō tātou mātauranga. Hei kīnaki mō te kaupapa o te kōrero pūrākau – ka whakataurite a Hinerapa i te mōteatea ki te mahere kei tōna whānuitanga ngā kura huna e takoto ana. Nā konā i whakaūngia ai te whakaaro e kī nei ko te huarahi pai katoa ki mua, ko aua ara e māori katoa ai, e taketake katoa ai te māramatanga ki te ao, pēnei i te mōteatea me te pūrākau.
Hinerapa Rupuha (Ngāti Kahungunu, Te Whānau a Apanui, Rangitāne)
I piri atu a Te Huia Taylor (nō Ngāti Te Ata Waiohua, nō Te Waiariki hoki) rātou ko te tuakana me tōna teina, ko Haukapuanui me Sonny Vercoe (nō Te Arawa, nō Tūwharetoa, nō Te Atihaunui-a-Pāpārangi, nō Ngāti Kahungunu, nō Ngāti Pāhauwera, nō Ngāti Raukawa, nō Ngāi Tahu hoki) ki a Hinerapa hei pae matapaki whakamutunga – Te Anamata. Ko tētahi o ngā āhuatanga i kōhure mai i tēnei pae matapaki, ko te katoa o ngā kaikōrero he hua nō te kōhanga reo me te kura kaupapa Māori. Nā te mōhio ki te kōrero Māori, nā te whakapakeketanga hoki i runga i ō rātou marae – ngangahu mai ana te take e angitu ai rātou, ko te rumakanga i te ao Māori. I te uinga o rātou ki te pātai e pā ana ki te hiranga o te mātauranga Māori ki ā rātou mahi, ko te urupare a te katoa e kī ana, kāore ō rātou mōhio ki tētahi atu ao.
From left: Sonny and Haukapuanui Vercoe (Te Arawa, Tūwharetoa, Te Atihaunui-a-Pāpārangi, Ngāti Kahungunu, Ngāti Pāhauwera, Ngāti Raukawa, Ngāi Tahu)
Ko te kōrero a Haukapuanui e kī ana, ahakoa te noho o te tirohanga Māori ki te mātārae o ana mahi, e māia ana hoki ia ki te hīkoi i te ao Pākehā. He mea tautoko tēnei kōrero e Te Huia, nāna nei tōna whakatipuranga i tapa ki te ingoa o te kaitakawaenga – he tangata e māia ana i te ao Pākehā me te ao Māori, ā, kei a ia ngā pūkenga ki te hono i tētahi ao ki tētahi, me te kore i mate ki te whakawhenumi i aua ao e rua rā. I whakakōpanitia e ia ngā kōrero a te pae matapaki ki te whakaūnga o te hiranga o te manawaroa tuku iho – hei āwhina i a tātou ki te whakawhānui ake i te ao e mōhio nei tātou, ki te arataki i te kokenga, ki te whakarite i ngā panonitanga e whai take ana.
“Me tū tātou hei arawhiti e hono ai aua ao e rua. Kei a tātou te kaha ki te haere i ngā ao e rua rā, me te kore i mate ki te whakawhenumi i tētahi ki tētahi.” - Te Huia Taylor
Te Huia Taylor (Ngāti Te Ata Waiohua, Te Waiariki)
Te uara o te mātauranga Māori
I runga i te whāinga o te whakahihiri i te whakapono-whaiaro me te maimoa i te whanaungatanga, ka whakatūria tēnei hui mā te Māori e whai ana kia mōhio ratou ki te mana o te mātauranga Māori, ki te tūhonhono hoki ki ētahi atu mā reira. He rite tonu te parea o te mātauranga Māori ki rahaki, ā, ka meatia hei āpitihanga kau mō pūnaha kē atu. Nā konā, ka whai a He Kete Mātauranga kia noho ko te mātauranga Māori hei whakamaunga whakaaro – kia noho ia ki te mātārae, me te riro māna hei ārahi, hei whakaawe te āhua ki ā tātou mahi mō te āhuarangi.
Ahakoa mā te tikanga tuku iho pēnei i te kaitirotiro, mā ngā ara pāhekoheko rānei ki ō tātou atua e mōhio kētia ana, mā te whakamahinga rānei o ngā kōrero tuku iho hei whakaawe i ā tātou mahi – mātāmua ana te mātauranga Māori i roto i te maimoatanga o tētahi hononga e torowhārahi ana, e tautika ana hoki ki tō tātou taiao.
Mā He Kete Mātauranga, mā Climate Connect Aotearoa e hōpara tonu te tikanga me te uara o te mātauranga Māori, ā, e hīkaka ana mātou ki te whakarite i ētahi atu wāhi, i ētahi atu ara wātea hoki kia tūhonohono ai te tangata ki te ako, ki te tū hoki hei Māori.
Kei konei te roanga ake o ngā kōrero mō tā mātou hōtaka.
Tirohia ngā miramiratanga o te hui: